مقدمه اگر تا دیروز آموزش تنها از معلمان و مربیان سود می‌برد و کتاب به عنوان اصلی‌ترین‌منبع اطلاعاتی در امر آموزش محسوب می‌گشت. امروزه آموزش با روش‌ها و ابزارها ومحیطهای جدید ارتباطی روبه‌رو شده است. پیشرفت‌های اخیر در صنعت رایانه واطلاع‌رسانی; ورود و ظهور شبکه‌های اطلاع‌رسانی محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و به‌ویژه اینترنت; چند رسانه‌ای‌ها; فن‌آوری‌های ارتباطی، ابزارها و روش‌های جدید را پیش‌روی طراحان، برنامه‌ریزان و مدیران و مجریان برنامه‌های آموزشی قرار داده است. نفوذفن‌آوری‌های جدید اطلاعاتی به مراکز آموزشی (از مدارس تا دانشگاه‌ها) و حتی منازل،روابط ساده معلمی و شاگردی را به طور کلی دگرگون ساخته است. به این ترتیب، الگوهای‌سنتی یادگیری متحول شده‌اند و کاربران با حجم گسترده‌ای از اطلاعات و دانش مواجه‌هستند. در حال حاضر بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینه ارتباط از راه دور، در حال ایجاد وراه‌اندازی دانشگاه‌ها و کلاس‌های مجازی یا توسعه نظام‌های سنتی خود هستند. ایجاد و اداره‌این مؤسسات علاوه بر فواید بسیار آن از قبیل افزایش تعداد دانشجو، حذف بسیاری از موانع‌فیزیکی و جغرافیایی، دسترسی سریع و مؤثر به منابع اطلاعاتی دنیا، امکان برقراری ارتباطبیشتر و گسترده‌تر بین اساتید و دانشجویان، جذب اساتید و نیروی انسانی زبده و متخصص موردنیاز از سراسر دنیا، حذف یا کاهش موانع و محدودیت‌های دست و پاگیر اداری،مشکلات و چالش‌هایی را نیز به همراه خواهد داشت. اما آن‌چه مسلم است، دانشگاه‌های‌مجازی محل مناسبی برای ظهور و بروز استعدادها، خلاقیت و نوآوری‌ها خواهند بود.فن‌آوری اطلاعات موجب افزایش کارایی فرایند آموزش می‌گردد و از مهم‌ترین‌دستاوردهای آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ـ افزایش کیفیت یادگیری و آموخته‌های دانش‌آموزان و دانشجویان; ـ سهولت دسترسی به حجم بسیار بالایی از اطلاعات و دانش‌های موجود در جهان; ـ دسترسی سریع و به موقع به اطلاعات در زمان بسیار اندک; ـ کاهش برخی هزینه‌های آموزشی; ـ بالا بردن کیفیت، دقت و صحت مطالب درسی و علمی; و ـ ارتقای علمی دانش‌آموزان و دانشجویان. در حال حاضر، نظام‌های آموزشی دستخوش تغییرات شگرفی شده‌اند. کار تویگ ومایکل میلوف1 در سال 1998 وضعیت در حال تغییر آموزش را در ایالات متحده موردبررسی قرار دادند که البته این بررسی تا حد زیادی با وضع موجود اروپا مشابهت دارد. آن‌هادر مواجه با گرایش‌ها و توسعه فن‌آوری به دیدگاهی از یک زیر ساخت آموزش جهانی‌رسیدند که در آن نقش مدارس و دانشگاه‌ها به نحو مؤثری تغییر خواهد یافت. به عبارتی، یک‌تغییر بنیادین در نظام آموزش به‌وجود خواهد آمد. تویگ و میلوف، این گرایش‌ها را ملاحظه‌کردند: ـ تعداد دانش‌آموزان و دانشجویان در حال افزایش است. ـ گروه‌های مختلفی از دانش پژوهان طالب آموزش هستند. از سوی دیگر مشارکت زنان،تعداد دانشجویان بزرگ‌سال و اقلیت‌های مذهبی در حال رشد است. از طرفی دانشجویان‌تجارب مختلفی را به همراه دارند. ـ کار و تحصیل به گونه‌ای فزاینده در هم تنیده‌اند و این امر منجر به ایجاد تمهیداتی درآموزش جهت انعطاف‌پذیری بیش‌تر شده است. ـ عمومٹ گرایش به آموزش مادام‌العمر است. ـ آموزش مادام‌العمر منجر به تأکید بر آموختن یا فراگیری آموزش می‌شود. ـ به دلیل تفاوت‌های میان دانشجویان، نیاز به تطبیق و تنظیم شیوه‌های مختلف آموزش وروش‌های آموزشی جایگزین وجود دارد. ـ در تدوین دوره‌ها بایستی تجارب و پیش زمینه‌های مختلف دانشجویان را به حساب‌آورد. ـ مؤسسات آموزش عالی برای یک مدت طولانی انحصار فراهم ساختن آموزش را دردست داشته‌اند، اما به تدریج شرکت‌ها و نهادهای عمومی نیز از دانشی برخوردار شده‌اند که‌می‌توانند برای اهداف آموزشی به کار بروند. ـ آموزش تحت فشار دایمی بودجه قرار دارد. بنابراین، آموزش مؤثرتر و کارآتر موردنیاز است. ـ دانشجویان هر چه بیش‌تر شبیه به مصرف کنندگانی رفتار می‌کنند که می‌خواهندانتخاب‌های آگاهانه‌ای از چگونگی و محل آموزش خود داشته باشند. این حاکی از آن است‌که دانشجویان دیگر به یک مؤسسه متعهد نیستند. ـ آموزگاران رفتاری از خود نشان می‌دهند که نشان دهنده امید بیش‌تر آن‌ها به شغل‌شان‌نسبت به سابق است. ـ افراد ترک تحصیل کرده بسیار زیادی در نظام آموزشی مجازی وجود دارند. به نظر این دو نظریه پرداز، محیطهای آموزشی آینده به صورت زیر خواهد بود: ـ دانشجو محور; ـ متعامل و پویا; ـ برخوردار از قابلیت کار گروهی در خصوص مسائل جهان واقعی; ـ قادر ساختن دانشجویان به تعیین روش‌های آموزشی موردنظر خودشان; و ـ تأکید بر کارکردهایی نظیر دانش اطلاعات برای حمایت از آموزش مادام‌العمر.(1( لزوم استفاده از اطلاعات با توجه به گستردگی و تنوع اطلاعات تولید شده در دنیا و نیزضرورت دستیابی مؤثر به اطلاعات موردنیاز، نیازمند کسب مهارت‌ها و دانش‌های جدیدی‌است. امروزه هر فرد تحصیل‌کرده می‌بایستی دارای مهارت‌های لازم جهت کسب اطلاع واطلاع‌یابی باشد. در واقع، سواد اطلاعاتی(2) اساس یادگیری مادام‌العمر است و بین همه رشته‌ها،در همه محیطهای یادگیری و در کلیه سطوح آموزشی امری لازم و مشترک به شمار می‌آید.یک فرد با سود اطلاعاتی کسی است که این ویژگی‌ها را داشته باشد: ـ اطلاعات مورد نیاز را تشخیص دهد; ـ دسترسی مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز داشته باشد; ـ اطلاعات و منابع را ارزیابی کند; ـ اطلاعات گزینش شده را به مجموعه دانش پایه‌اش اضافه کند; و ـ موضوع‌های اجتماعی، قانونی و اقتصادی را که در پیرامون حوزه استفاده از اطلاعات‌است ، درک و از اطلاعات با رعایت ابعاد اخلاقی و قانونی بهره‌برداری کند. ـ در واقع، مهارت فن‌آوری اطلاعات، فرد را قادر می‌سازد تا از رایانه، برنامه‌های‌رایانه‌ای، نرم‌افزارها، پایگاه‌های اطلاعاتی و سایر فن‌آوری‌ها به منظور موفقیت در رشته‌های‌مختلف دانشگاهی، محیطهای کاری و اهداف شخصی استفاده کند.(3(
آینده فن‌آوری اطلاعات در آموزش پیش‌بینی فن‌آوری اطلاعات کاری دشوار است و یکی از دلایل آن سختی مسئله تأمین‌بودجه است. دانش‌آموزان و معلمان بودجه مدارس را تنظیم نمی‌کنند. به قول ساراسون(1990( آن‌ها فاقد قدرت هستند. مسئله دیگر این است که آموزش و نظام آموزشی به‌راحتی‌تغییر نمی‌کند. آموزش یک نظام پیچیده است. پیش‌بینی و پیش‌گویی آن کاری دشوار است.از طرفی دیگر، نظام‌های آموزشی آینده می‌بایستی دانش‌آموزان و دانشجویان را برای‌زندگی و فعالیت در دهکده جهانی آماده سازند. نظام‌های آموزشی جاری با نیازهای جامعه‌اطلاعاتی ناسازگارند در واقع این نیازها از توان و قابلیت‌های لازم بهره‌مند نیستند.(4( فن‌آوری اطلاعات وارد زندگی انسان‌ها شده و در همه جا حضور دارد و مردم سراسر دنیارا به هم مرتبط می‌سازد. مردم در همه سن و سال، مکان جغرافیایی، موقعیت و وضعیت‌اجتماعی و سیاسی و با هر گونه نیاز آموزشی قادر خواهند بود از نظام‌های آموزشی اقصی‌نقاط دنیا بهره‌مند گردند. در عین حال، این نظام‌ها گواهینامه‌های معتبر در سطح جهانی صادرخواهند کرد. برخی از پیش‌بینی‌های آینده عبارت اند از: ـ دستیابی گسترده دانش‌آموزان و دانشجویان به توان و امکانات رایانه‌ای، ـ اتصال مدارس، مؤسسات و حتی منازل به شبکه‌های جهانی، ـ استفاده بیش‌تر از ابرمتن‌ها(5) در آموزش، ـ هوشمندتر شدن رایانه‌ها، ـ آموزش در هر زمان و مکان، ـ اتصال به مؤسسات از منازل و ایجاد گروه‌های جدید تحت عنوان دانش‌آموزان‌خانگی(6)، ـ تغییر در نظام آموزش معلمان و مربیان (آموزش بدون استخدام و ضمن خدمت)، ـ تغییر در محتوای متون درسی، ـ افزایش بهره‌وری و کارآیی نظام‌های آموزشی، ـ افزایش کارآیی معلمان، ـ افزایش توان علمی دانش آموختگان، ـ تغییر نقش معلمان و مربیان ، ـ هماهنگی و یکسان‌سازی امکانات آموزشی برای همه داوطلبان آموزش ـ ایجاد رقابت‌های سازنده بین مؤسسات و مراکز آموزشی (جهت بالابردن توان علمی وآموزشی دانش آموختگان) (7(
آموزش از راه دور یکی از دستاوردهای مهم فن‌آوری‌های نوین اطلاعات تأثیر و کاربرد اینترنت درآموزش، آموزش‌های مجازی و آموزش‌های از راه دور است. تعاریف بسیاری از آموزش‌از راه دور و شکل‌های ارتباطی از راه دور وجود دارد، ولی آن‌چه مسلم است این نوع‌آموزش‌ها فرصت‌های آموزشی برای هر کس در هر کجا و هر زمان مهیا می‌گردد، در حالی‌که نظام های عادی آموزشی از این امکان بی‌بهره هستند.
فواید آموزش از راه دور فواید و فرصت‌هایی که آموزش از راه دور ایجاد می‌کند، عبارت‌اند از: ـ آموزش طیف وسیعی از مخاطبان; ـ برآورده کردن نیازهای دانشجویان و دانش‌آموزانی که امکان حضور در محل را ندارند; ـ امکان ارتباط بین دانش‌آموزان و دانشجویانی که دارای فرهنگ‌ها، عقاید و تجربیات‌مختلفی هستند; و ـ بهره‌گیری از مربیان و سخنرانانی که در داخل کشور زندگی نمی‌کنند.(9(
روش‌های آموزش و یادگیری از راه دور امروزه نظام‌های نوین زیر جایگزین نظام‌های سنتی یادگیری و یاددهی (یعنی روش‌های‌تدریس خصوصی، سخنرانی) شده‌اند: ـ دروس چند رسانه‌ای (10( این دروس به صورت گسترده و با استفاده از عناصر تصویری، ارتباطی، گرافیکی واجزای شبیه‌سازی شده، متحرک‌سازی و نیز عناصر ارتباطی برای هدایت و راهنمایی،بازگشت و بحث در خصوص دروس و موضوعات درسی برگزار می‌گردند. ـ سازوکارهای ارتباطی پیشرفته (11( این سازوکار هر گونه متون همزمان، ناهمزمان و ارتباطات سمعی و بصری را حمایت‌می‌کند. این مورد به دانشجویان امکان تمرین در مباحث آموخته شده را می‌دهد. ـ آزمون‌های مکتوب(12( به این ترتیب، سؤال‌ها و آزمون‌ها از طریق ارتباطات شبکه‌ای توزیع، تصحیح و عودت‌می‌گردند. ـ امتحان از راه دور(13( این امتحانات از طریق ویدئو کنفرانس پشتیبانی و اجرا می‌شود. ـ سمینارهای مجازی پیوسته (14) بدین وسیله گروه‌های مختلف دانش‌آموزان در محیطهای مختلف جغرافیایی را به هم‌مرتبط می‌سازد. ـ آزمایشگاه‌های مجازی مشارکتی(15( این آزمایشگاه‌ها از فعالیت‌های گروهی حمایت می‌کنند. مانند کارگاه‌های مهندسی‌نرم‌افزاری. ـ عوامل دانشگاهی هوشمند(16) عوامل دانشگاهی هوشمند که به اطلاع‌رسانی، پشتیبانی و راهنمایی دانش‌آموزان ودانشجویان می‌پردازند.(17)
ابزارهای آموزش از راه دور آموزش از راه دور از ابزارها و وسایل مختلفی بهره می‌گیرد. این ابزارها در 4 گروه‌اصلی قرار می‌گیرند:
الف. ابزارهای صوتی شامل ابزارهای صوتی آموزشی دو طرفه مانند تلفن‌های تعاملی، ویدیو کنفرانس، رادیوموج کوتاه و نیز ابزارهای یک سویه از قبیل نوار صوتی و رادیو.
پ . داده رایانه‌ها اطلاعات را به صورت الکترونی ارسال و دریافت می‌دارند. به این دلیل واژه‌داده‌ها(18) برای شرح و توصیف طیف وسیعی از ابزارهای آموزشی به کار می‌رود. کاربردهای‌رایانه برای آموزش از راه دور متنوع و شامل موارد زیر است: 1. آموزش به مدیریت رایانه;(19) 2. آموزش به کمک رایانه;(20) 3. آموزش به واسطه رایانه; (21) و 4. پست الکترونی، دورنگار، کنفرانس‌های رایانه‌ای همزمان و شبکه جهانی وب.
ت . چاپ عنصر اصلی در برنامه‌های آموزش از راه دور به ویژه در سیستم مبادله و تحویل‌اطلاعات ابزارهای چاپی به شمار می‌آیند.(22)
عوامل اصلی در فرآیند آموزش از راه دور در فرآیند آموزش‌های از راه دور، عوامل زیر مشارکت دارند: ـ دانش‌آموزان و دانشجویان; صرف نظر از محتوای آموزشی، نقش اساسی و رکن اصلی در فرآیند آموزش رادانش‌آموزان به‌عهده دارند; ـ مربیان و اساتید; موفقیت فعالیت آموزشی بستگی زیادی به توانایی، مهارت و دانش مربیان و اساتید آن دارد; ـ تسهیل کنندگان ارتباطی (23) پایگاه‌های تسهیل‌کننده، به عنوان پل‌های ارتباطی بین دانش‌آموزان و مربیان هستند. این‌پایگاه‌ها بایستی بین توقعات و انتظارات معلم و نیز نیازهای آموزشی و خدماتی دانش‌آموزان‌هماهنگی و ارتباط ایجاد کنند; ـ کارکنان پشتیبانی یکی از ارکان مهم پیشرفت هر برنامه آموزش از راه دور، توسط این گروه تکوین‌می‌یابد. کارکنان پشتیبانی عملیاتی مانند ثبت نام دانش‌آموزان، کپی منابع و توزیع آن‌ها،سفارش کتب درسی، امنیت و حق مؤلف و گزارش‌ها را به عهده دارند. ـ مدیریت این گروه، تصمیم گیرندگان، سازندگان و داوران آموزشی محسوب می‌شوند و می‌بایستی بین‌عوامل مطرح شده در بالا، ارتباط صحیح را برقرار سازند. (24)
دانشگاه‌های مجازی دانشگاه‌های مجازی یکی از اشکال آموزش‌های از راه دور هستند و اخیرٹ در کشورهای‌مختلف دنیا نقش بسزایی را در امر آموزش جوانان به‌عهده دارند. دانشگاه‌های مجازی مفهوم‌کلاس‌های سنتی درس را نیز تغییر داده‌اند. گر چه بسیاری از فعالیت‌هایی که در کلاس‌های‌مجازی صورت می‌گیرند، مشابه آن‌هایی هستند که در برنامه‌ها و کلاس‌های درس سنتی انجام‌می‌شوند، اما ماهیت و فضایی که این فعالیت‌ها در آن انجام می‌شوند، متفاوت‌اند. درکلاس‌های درس مجازی دانشجویان در دوره‌هایی به صورت کنفرانس‌های رایانه‌ای شرکت‌می‌کنند. این دوره‌ها از طریق اینترنت و شبکه‌های وب جهانی ارائه می‌شوند و ازنرم‌افزارهایی استفاده می‌کنند که امکان برقراری ارتباط را برای دانشجویان فراهم می‌سازند. ورود به دوره‌ها از طریق رایانه شخصی در خانه یا در محیط کاری صورت می‌پذیرد.
اجزای دانشگاه‌های مجازی اجزای دانشگاه مجازی عبارت‌اند از: Information Booth: به دانشجویان در فهم دانشگاه مجازی، خدمات آن، سرفصل‌های‌دروس و مدارج تحصیلی کمک می‌کند. Teaching Unit: دفاتر و واحدهای آموزشی که واحدهای درسی، سمینارها،آزمایشگاه‌ها، پایان‌نامه‌ها و برنامه امتحانات را ارائه می‌دهند. Student Office: مسئول خدمات اجرایی و اداری مانند ثبت نام دروس، سمینارها،امتحانات و کارگاه‌ها است. Library: امکان دسترسی به فهرست‌های اطلاعاتی و کتابخانه‌ای را فراهم می‌کند. Cafeteria: ارتباطات و اجتماعات دانشجویی را برای دانشجویان دور از دسترس و نیزگفت‌وگو و بحث را برای آن‌ها فراهم می‌آورد. BlackBoard: دانشجویان را در جریان اخبار قرار می‌دهد. Research Center: این مرکز به دانشجویان درباره فعالیت‌های تحقیقاتی و انتشارات‌اطلاع می‌دهد و نیز امکان ارتباط بین دانشجویان و محققان را فراهم می‌سازد. Shop: در این محل اماکن خرید منابع درسی میسر است.(25) به عنوان نمونه‌ای از این دانشگاه‌ها می‌توان به دانشگاه کنتاکی26 اشاره کرد. این دانشگاه ازسال 1999 کار خود را آغاز کرده است و کلیه دروس دانشگاه به صورت پیوسته ارائه‌می‌گردد. این دانشگاه امکان دسترسی آزاد و بدون محدودیت به اطلاعات و منابع مطالعاتی‌کتابخانه مجازی دانشگاه کنتاکی را برای کلیه ثبت نام کنندگان از طریق اینترنت میسر ساخته‌است.(26) این دانشگاه، علاوه بر تحصیلات تکمیلی، دارای مدرسه متوسط مجازی (27) به همین‌نام است.(28)
مشکلات آموزش از راه دور علی‌رغم این‌که آموزش‌های مجازی و از راه دور محاسن فراوانی دارند اما نظام‌های‌آموزشی را دچار مشکلاتی نیز می‌نماید. برخی از این مشکلات عبارت‌اند از: ـ نیاز مخاطبان به سواد رایانه‌ای، ـ لزوم وجود استانداردهای خاص برای ارزیابی و برنامه‌های آموزشی، ـ مسئله صدور و اعتبار گواهی نامه‌ها، ـ متواری کردن آموزشگران، ـ آموزش به زبان غیربومی، ـ مسائل مربوط به حق مؤلف منابع اطلاعاتی، ـ نیاز به استفاده از ابزارها و تجهیزات خاص (29(
نتیجه - دانشگاه‌های سنتی ناگزیر به سازگاری با سیر تحولات و تغییرات جدید هستند. ة در محیط جدید، نقش مربیان و اساتید عوض خواهد شد. آن‌ها بیش‌تر نقش تسهیل‌گر ومربی (30) یا طراحان آموزشی را ایفا خواهند کرد. لذا تغییر یا طراحی و راه‌اندازی سیستم‌های‌مدیریت آموزشی متناسب امری الزامی است. - شرط اساسی برای استفاده مؤثر از این دانشگاه‌ها، داشتن سواد فن‌آوری اطلاعات‌است. بنابراین، تحول نظام‌های آموزشی در مدارس در زمینه آموزش‌های فن‌آوری‌اطلاعات پیش نیاز تحول نظام‌های دانشگاه است. - امر سنجش و ارزیابی در هر دانشگاه نیازمند یک طرح راهبردی بلندمدت برای‌فن‌آوری اطلاعات است. - نظام‌های آموزشی از راه دور ابزاری برای آموزش مداوم تلقی می‌شوند و این‌آموزش‌ها می‌توانند شامل معلمان و دانشجویان در هر سن، مکان جغرافیایی، موقعیت ووضعیت اجتماعی و سیاسی و با هر گونه نیاز آموزشی باشند. با وجودی که فن‌آوری‌های جدید موجب استقلال و انعطاف بیش‌تر امور آموزشی‌می‌گردد، اما جهت به‌کارگیری این امکانات باید ساختار سازمانی مؤسسات آموزش عالی نیزمتحول گردد. از طرف دیگر، جهت استفاده از هر سیستم فن‌آوری نوین در امور آموزشی کشور لازم‌است ابتدا شرایط زیر فراهم شوند : ایجاد زیرساخت‌های قوی فن‌آوری، توسعه سرمایه‌گذاری در زمینه فن‌آوری اطلاعات و صنایع مربوط به آن، رعایت مسائل مربوط به قانون حق مؤلف و پی‌گردهای قانونی آن، تدوین استانداردهای آموزشی لازم برای ارزیابی آموزشگران و دانشجویان، تدوین دوره‌های آموزشی مستمر ضمن خدمت برای مسئولان، پرسنل و اساتید. تجهیز نیروی انسانی مناسب برای راه‌اندازی و پشتیبانی سیستم‌های آموزشی ضروری‌است€; سرمایه‌گذاری و مشارکت دولت و بخش‌های خصوصی در این زمینه الزامی است€ فرهنگ‌سازی مناسب وتغییر نگرش سنتی جامعه در امر آموزش باید صورت پذیرد; و ارتباطات و هماهنگی بیش‌تر در سطح بین الملل جهت اعطای گواهینامه‌های معتبر جهانی‌الزامی است.
پی نوشت‌ها . D-Lib Magazine.July/Aug,پ. Digital Libraries and Educationپ1. Rose, H2001. 3. Information Literacy Competency Standards for Higher Education. www.ala.org/acrl 4. The Future Information Technology In Education www.uorgeon.cdu/~moursund/futuesbook 1997/index.html 7.Aim and Approach of the Curriculum www.bcedogov.bc.ca/irpit810/itaim.htm 9.Strategies for Teaching at a Distance www.uidaho.edu/evo/dist2.htm.
12. گلوری، عباس، مفاهیم نوین اطلاع رسانی، تهران، نشر چاپار ش 1378. 17.Unger, Claus". A Virtual University: the first draft for a new work item forIFIPWG2.7/13.4 22.Distance Education: an overview www. uidaho. edu/evo/dist1. html 24. Ibid (No22) 25. (No.17.) 26.KVU.KY Virtual University www.kvy.org 28.Trotter, Andrew. CyberLearning at Online High www.edweek.org/ewstory.efmslug=19online.h20 29.Technology and Changing in Colleges of Education www.coe. uh. edu.insite/ele-pub/html 1995
.GIF)
.jpg)
