فن‏آورى‏هاى اینترنتى، با سرعت چشمگیرى در حال گسترش است و پدیده «آموزش با تکیه بر فن‏آورى‏هاى اینترنتى‏» اکنون موضوع توجه و رقابت فزاینده بیشتر دانشکده‏ها و مدارس دنیا قرار گرفته است . بنا به پیش‏بینى «سازمان جهانى داده‏» ، در سال 2004، آموزش سنتى نسبت‏به آموزش نوین درصدى معادل 25 به 75 را خواهد یافت . از سوى دیگر، دولت جمهورى اسلامى ایران، در حال حاضر توجه فراوانى به لزوم توسعه زیرساخت‏هاى ارتباطى - اطلاعاتى خود نموده و مایل است گسترش استفاده از فن‏آورى‏هاى اطلاعاتى را به طور جدى پى‏گیرد . بر این اساس، به نظر مى‏رسد آن دسته از سازمان‏ها و موسسات حوزوى که به نحوى به امر آموزش، اشتغال دارند و نیز رسالت عرضه آموزه‏هاى دینى در سطح فراگیران جهانى را براى خود قائل مى‏باشند، نظیر دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، سازمان حوزه‏ها و مدارس علمیه خارج از کشور، مرکز جهانى علوم اسلامى، جامعه الزهرا، مجمع جهانى اهل بیت و . . . لازم است تاملى اساسى در موضوع تحولات آموزشى سال‏هاى اخیر و امکان آموزش در قالب‏هاى نوین بنمایند . مقاله حاضر در شش بخش به معرفى پدیده «آموزش از طریق اینترنت‏» مى‏پردازد . الف . مقدمه; ب . آناتومى دوره‏هاى آموزشى رومى شبکه، ج . مزایاى آموزش از طریق اینترنت; د . عوامل و زمینه‏هاى محدود کننده آموزش از طریق اینترنت، ه . رهیافت استفاده از کامپیوتر در آموزش از طریق اینترنت; و . عناصر اصلى یک برنامه آموزشى فوق . الف: مقدمه آموزش از طریق اینترنت، تحول یافته‏ترین نوع از انواع «آموزش از راه دور» است . «آموزش از راه دور» ، (Distance education) هر نوع آموزشى است که میان استاد و دانشجویى که به لحاظ جغرافیایى از یکدیگر دور هستند، رخ مى‏دهد . این نوع آموزش که از دهه 60 در شکل آموزش از طریق پست و ارسال بسته‏هاى آموزشى نوشتارى و صوتى شروع شد، در دهه‏هاى بعد، از طریق فن‏اورى ویدئو، تلویزیون‏هاى کابلى و پخش ماهواره‏اى تکامل یافت . اکنون این آموزش با بکارگیرى فن آورى‏هاى اینترنت، نظیر صفحات پیام، (Message boards) اتاق‏هاى چت، (Chat rooms) ، میز ویدئو، (Desktop - video) یا کنفرانس کامپیوترى (1، ((conferencing Computer) فضاى مجازى، (Virtual) آموزش را بسیار کارآمدتر از فضاى واقعى آموزش بازسازى نموده و پیشرفته‏ترین فناورى‏هاى اطلاعات و ارتباطات را در خدمت آموزش قرار داده است آموزش از طریق اینترنت، بیش از یک دهه از عمر آن مى‏گذرد و در این مدت کوتاه نیز، تحولات بسیارى به خود دیده است . در سال‏هاى اخیر انفجارى از تمایل به آموزش از طریق اینترنت پدیدار گشته است . در سطح مراکز دانشگاهى، این اظهار تمایل، مرهون پدید آمدن دو عقیده است: نخست، باور هیات علمى دانشگاه‏ها مبنى بر توانایى تکنولوژى بر اصلاح آموزش; و دوم، درک ناگهانى مدیران دانشگاه‏ها مبنى بر اینکه آموزش از طریق اینترنت تولید کننده حجم بالایى از ثروت (سود بازگشتى) است و ظرفیت‏بالقوه تولید بیشتر ثروت را نیز دارد .(2) امروزه، وب سایت‏هاى بسیارى، قالب‏هاى جذاب، نظیر گزینه‏هاى تعاملى، انیمیشن، ویدئو، ناراتیو و متن نوشتارى را به کار گرفته‏اند تا دانشجویان را با یک منبع خودآموز، ( Self - helplearning) که مکمل کتاب‏هاى درسى سنتى است، تدارک کنند . اکنون برخى از سازمان‏هاى آموزشى اطلاع رسانى و تبلیغى کشور، مایل‏اند نگاهى تامل‏آمیز به وضعیت جدید انداخته و با نظر به حجم رقیبانى که وارد عرصه آموزش جهانى شده‏اند و نیز نوع فعالیت‏هاى آموزشى نو و میزان بهره‏ورى در این نوع فعالیت‏هاى آموزشى، در کارنامه فعالیت‏خود بازبینى کنند . در حال حاضر، سازمان‏هاى یاد شده، تقریبا در بیشتر نقاط کشور و نیز کشورهاى مختلف جهان، حضور داشته و در همه این مناطق، تاسیس مدرسه یا مرکز تبلیغى و تجهیز آن، ارسال ماموران اعزامى - به عنوان مدیر، استاد و یا کارگزار - جذب دانشجو و طلبه، نگهدارى و مراقبت از مکان‏ها و ساختمان‏هاى ذیربط، تامین و حمایت دانشجویان و طلاب و . . . ، از وظایف اجتناب‏ناپذیر این سازمان‏ها تلقى مى‏شود . انجام این وظایف، هزینه‏هاى ریالى و ارزى سرسام آورى را نیز به سازمان‏هاى مزبور تحمیل مى‏نماید . ضمن اینکه ضریب آسیب پذیرى فعالیت این گونه مراکز در مناطق مختلف، قابل اعتنا و هشدار دهنده است . اکنون این پرسش به وضوح هویدا مى‏شود که آیا در مقایسه با فراگیران شرکت‏کننده در این نوع مراکز، انجام هزینه‏هاى مربوط داراى توجیه جدى است ؟ آیا فراگیران و دانش‏پژوهان این مراکز، فراگیران واقعى آموزش‏هاى مربوطه و یا معارف اسلامى‏اند یا انگیزه‏هاى ثانوى دیگرى آنها را جذب این مراکز نموده است ؟ پس از گذراندن دوره آموزش، چه نوع کاربرى و بهره‏ورى از آموزش‏ها و برنامه‏هاى ارائه شده، متوجه فراگیران مزبور مى‏باشد ؟ آیا کشورى که مدرسه در آن تاسیس شده و نوع آموزشى که براى فراگیران آن کشور در نظر گرفته شده، بر پایه مطالعات کارشناسى و مقدماتى دقیقى انتخاب شده است ؟ به نظر مى‏رسد پاسخ بسیارى از پرسش‏ها، نظیر آنچه در محورهاى پیش‏گفته اشاره شد، در تغییر شیوه‏ها و الگوهاى آموزشى و حرکت‏به سوى راه‏اندازى «آموزش از طریق اینترنت‏» میسر خواهد بود . آغاز این نوع آموزش، مستلزم تنها هزینه‏اى معادل یک سال اداره و نگهدارى یکى از مدارس و یا مراکز فرهنگى و اطلاع‏رسانى حاضر در خارج از کشور است; حال آنکه اولا موانع جغرافیایى، سیاسى، امنیتى، فرهنگى و . . . اصولا موضوعیت‏خود را از دست مى‏دهد و فراگیرانى که پیش از این دچار هر گونه موانع یاد شده بودند، اکنون مى‏توانند به جمع دانشجویان آموزش از طریق اینترنت‏به پیوندند . از سوى دیگر، در این نوع آموزش تعداد فراگیرانى که با انگیزه‏هاى غیر آموزشى جذب مى‏شوند، به حداقل مى‏رسد و صفحه وب، در حداکثر ظرفیت، با فراگیران واقعى خود ارتباط مى‏یابد . همچنین، افزایش دامنه کمى فراگیران نیز، با وضعیت موجود آموزش، تبلیغ و یا اطلاع رسانى حضورى در مدارس و مراکز فرهنگى قابل مقایسه نیست . در وضعیت فعلى، برخى مراکز خارج از کشور به رغم هزینه سنگینى که بر سازمان‏هاى ذیربط تحمیل مى‏کنند، با مخاطبانى کمتر از مجموع انگشتان دو دست اداره مى‏شوند، حال آنکه شاید که در مناطق مربوط به این مراکز، فراگیران بسیار بیش‏ترى وجود دارند که به دلیل وجود موانع نامبرده، قادر به بهره‏گیرى دوره‏هاى آموزش حضورى نمى‏باشند . همه دلایل پیش گفته و دلایل دیگرى که شرح آن در اینجا میسر نیست، شاهد این نکته است که رویکرد سازمان‏هاى یاد شده به ارائه دوره‏هاى آموزش از طریق اینترنت در شرایط فعلى، امرى کاملا موجه و قابل دفاع به نظر مى‏رسد . ب . آناتومى دوره‏هاى آموزشى روى شبکه، (On-line) 1 . محتواى این دوره‏هاى آموزشى، همانند کلاس‏هاى حضورى، (On - campus) است که در محل دانشگاه ارائه مى‏شود; اما شیوه ارائه مطالب متفاوت است . به جاى حضور هفتگى دانشجو در جلسات کلاس دانشگاه، فراگیر، دوره را به عنوان یک تجربه - learning Asynchronous مى‏گذراند; یعنى یادگیرى از هر جا در هر زمان، با به کارگیرى کامپیوتر خود . 2 . فراگیران در یک فضاى یادگیرى فعال، (Active learning) کار مى‏کنند که به مثابه یک محیط یادگیرى مبتنى بر همکارى و تشریک مساعى متقابل، (Collaborative) شناخته مى‏شود; به گونه‏اى که یک فراگیر با فراگیر دیگر جفت مى‏شود تا عنداللزوم حمایت‏هاى آنى را دریافت کند . بنابراین، ارتباطات یک جنبه حیاتى براى برنامه آموزش است و فرد نباید حس کند که در انزوا قرار دارد . 3 . وجود یک استاد زنده و پاسخگو، امرى ضرورى است . از آنجا که انسان‏ها در صحبت چهره به چهره تکامل یافته‏اند، انطباق با اشکال نوین ارتباطى، مستلزم صرف کار ذهنى بسیار است . در استفاده تلفن ما مى‏توانیم بشنویم اما نمى‏بینیم، پس مغز ما براى ارتباط بیش‏تر تلاش مى‏کند . در پست الکترونیکى، (E-mail) وضعیت‏یک رتبه خراب‏تر است; زیرا نه مى‏بینیم و نه مى‏شنویم . مطالعات اخیر نشان مى‏دهد که در پست الکترونیکى 5 تا 15 بار بیش‏تر طول مى‏کشد تا پیام مشابهى در مقایسه با صحبت چهره به چهره منتقل شود . بنابراین، داشتن یک شخص زنده که فراگیران بتوانند در طول ساعات کارى، با او صحبت کنند در یادگیرى بسیار مؤثر است . 4 . با احتمال بسیار بالا، فراگیران تریبون بحث و مناظره، (Discussionforum) را براى ارتباطات کلاسى به کار مى‏برند . آنها تشویق مى‏شوند پرسش‏هایى را برانگیزانند و پاسخهایى به یکدیگر دهند . استادان نیز ساعت‏هاى کارى روى شبکه، ( online) دارند که در طول آن در دفاتر خود هستند و از طریق تلفن، فاکس و بحث «زنده‏» در تریبون، در دسترس‏اند . 5 . استادان همچنین یک جلسه مشاوره و راهنمایى براى فراگیر، (orientation Student) تنظیم مى‏کنند که در طول آن فراگیر قبل از اینکه دوره خود را آغاز کند، یاد مى‏گیرد چگونه از طریق دوره‏هاى مبتنى بر وب، مطالعه کند که «اثر بخش‏» ، ( Effective) و «کارآمد» ، (Efficient) باشد . 6 . براى موفقیت در یک دوره مبتنى بر وب، فراگیر باید «انگیزه‏مند» ، (Motivated) و «خودجهت‏یاب‏» ، (Selfdirected) باشد . موارد زیر حداقل آیتم‏هایى است که براى این امر لازم است: براى کودن‏ها، (Goof - offs) نیست که در صدد به دست آوردن آسان مدرک‏اند . فراگیران مجازى باید آماده باشند که دست کم زمان انجام تکالیف را به اندازه دوره‏هاى سنتى، صرف کنند . 2- 6 . «خودنظم‏بخشى‏» ، ; (Self - disciplined) بر عهده فراگیر است که زمان خود را براى انجام بسامان تکالیف، تنظیم کند . فراگیر باید خلاق باشد و با برنامه‏هاى خود، خوب سازگار شود . 3- 6 . «خوداتکایى‏» ;reliance) _ (Self توانا بودن فراگیر براى حل مسئله یا پژوهش در اطلاعات، به طور مستقل، یک ضرورت است . پرسش‏ها از طریق پست الکترونیکى مى‏تواند پاسخ گیرد، اما وقت گیر است . 4- 6 . «مهارت‏هاى دقیق خواندن‏» ، ; (Careful reading skills) از آنجا که سخنرانى‏هاى کلاسى عمدتا با کلمات مکتوب جایگزین مى‏شود، فراگیران نیازمند آنند که خوانندگانى دقیق باشند و در حین خواندن به آرامى تفکر کنند . 5- 6 . «مهارت‏هاى کامپیوترى‏» ، ; (Computer skills) فراگیران باید در به کارگیرى کامپیوتر و اینترنت راحت‏باشند . این امر، شامل استفاده از E-mail Word processing downloading, web browsing مى‏شود . 7 . یادگیرى روى شبکه، شخص را قادر مى‏سازد اطلاعات را از منابع مختلف، در هر زمانى و در هر جا استخراج کند . کسى لازم نیست‏شرم کند از اینکه چیزى را نمى‏داند یا اینکه مدت زمانى طول مى‏کشد تا بر اطلاعات جدید تسلط یابد . یادگیرى از طریق وب، زیر چشم قضاوت و داورى دیگران قرار نمى گیرد و فرد به تنهایى مسیر خود را مى‏جوید . به کارگیرى مزایاى این فن‏آورى براى گسترش فرصت‏هاى یادگیرى به ویژه مهم است; زیرا ما در زمانى زندگى مى‏کنیم که یادگیرى یک ضرورت است، نه یک امر لوکس .(3) ج . مزایاى آموزش از طریق اینترنت آموزش از طریق شبکه اینترنت، به سرعت رشد تحولات اینترنت، در حال گسترش است، و دانشگاه‏هاى بسیارى در این راه سرمایه‏گذارى اساسى کرده‏اند . بزرگ‏ترین مزیت آموزش روى شبکه، (on-line) ، تعاملى بودن، (Interactive) آن است; خواه به لحاظ سطح تعامل و یا به لحاظ شرایط و وضعیت آن . براى مثال، برخى، ایده‏هاى خود را از طریق اتاق چت مجازى، ( Virtualchatroom) عرضه مى‏کنند، برخى دیگر پرسش خود را پست الکترونیکى، (E-mail) مى‏کنند و . . . . به علاوه، هزینه فن‏آورى آموزشى technology) (Learning به شدت کاهش یافته، هزینه عمده فن‏آورى آموزشى به هزینه‏هاى اولیه سخت‏افزارى (کامپیوتر، ویدئو، دوربین‏ها، امکانات ماهواره‏اى و) . . . و نرم‏افزارى (برنامه‏هاى کامپیوترى) محدود مى‏شود که در مقایسه با هزینه‏هاى آموزش چهره به چهره، (facetoface) ناچیز است . هزینه‏هاى حفظ و نگهدارى و حتى هزینه‏هاى توسعه‏اى نیز با هزینه‏هاى موجود در آموزش مستقیم، قابل مقایسه نیست . مزیت دیگر این نوع آموزش جلب مخاطبان خارجى و مخاطبان دور از مراکز آموزشى (4) است . موانع جغرافیایى، سیاسى، ملیت، نژاد و دیگر عوامل محدود کننده در آموزش‏هاى مستقیم، در این نوع آموزش رنگ مى‏بازد و اصولا استاد و دانشجو، از هر فاصله جغرافیایى و به رغم هر گونه محدودیت‏هاى سیاسى، ملیتى، نژادى و . . . مى‏توانند در یک کلاس مجازى شرکت جویند . از دیگر مزایاى این نوع آموزش، امکان ارائه پاسخ سریع‏تر به لحاظ زمان پاسخگویى است (5). در این آموزش، فن‏آورى چنان رابطه میان دانشجو و استاد یا بخش‏هاى طراحى شده پاسخگو را تنگاتنگ مى‏سازد که گویا همواره دانشجو و استاد در کلاس درس حاضرند . به کارگیرى بهتر کارشناسان و متخصصان، مزیت دیگر این نوع آموزش است; به گونه‏اى که مى‏توان از کارشناسان محدود و البته متنوع با بهره‏ورى و بازدهى بالا بهره گرفت . سرانجام، معیارهاى اندازه‏گیرى و سنجش عملکرد در این نوع آموزش با شفافیت و معنادارى بالایى وجود دارد و به نحو شایسته‏اى مى‏توان عملکرد آموزش را مورد سنجش قرار داد .(6) مزایایى که برشمرده شد، برخى مزایاى کلى این نوع آموزش بود . مى‏توان برخى مزایاى ویژه فراگیران را نیز مورد اشاره قرار داد: نخست اینکه لازم نیست استاد، محتواى آموزشى را به دست فراگیر برساند و یا فرایند یادگیرى را اعتبار بخشد; استاد ارائه دهنده مجموعه‏اى از امکانات آموزشى است و این فراگیر است که خود اقدام به شرکت در هر یک از بخش‏هاى مورد علاقه مى‏کند . دوم، فراگیر خودجهت‏یاب، (Self - directed) است و از طریق تعامل با سیستم آموزشى، مسیر خود را باز مى‏یابد . سوم، یک مشاور راهنما همواره به عنوان یک منبع در دسترس است و فراگیر مى‏تواند به او مراجعه کند و از او راه جوید . چهارم، فرصت و امکان یادگیرى، در طول 24 ساعت در روز و 365 روز در سال در دسترس مى‏باشد . پنجم، توانایى یادگیرى در محل کار یا منزل، بنابر اینکه فراگیر در سلوک شخصى خود کدامیک را ترجیح دهد، مى‏تواند متغیر باشد . ششم، آموزش از راه دور، فراگیر را قادر مى‏سازد تا از ابتدا آموزش ببیند یا صرفا آن بخش از دانش خود را که مایل است، از طریق مرور کردن تازه کند . در این نوع آموزش، هزینه سفر و دیگر هزینه‏هاى ملزوم، حذف مى‏شود .(7) این نوع آموزش براى بازار کار و استخدام کنندگان نیز مزایایى در بر دارد که در این نوشتار از آن صرف‏نظر مى‏شود . کسانى که با توجه بسیار به موضوع آموزش از طریق وب مخالفت نموده‏اند، جدیدترین اشکال خود را معطوف بدین امر مى‏دانند که این آموزش، نمى‏تواند جایگزین آموزش مستقیم، (face - to - face) شود و قادر نیست‏به طور شایسته، آن‏گونه که در آموزش مستقیم ممکن است، خدمت کند . آقاى استول به گفته پروفسور آرشام استدلال مى‏کند: مدارس باید راه‏هایى را براى اصلاح آموزش واقعى به کار ببرند، به جاى آنکه بر فن آورى کامپیوتر سرمایه گذارى کنند و یا بر ارتباطات از راه دور در آموزش تکیه کنند . به علاوه به عقیده استول، کامپیوتر همانند یک عصاى زیر بغل، (Crutch) است که زمان و منابع را، آنگونه که در برنامه‏ها آمده، تغییر مى‏دهد و به فراگیر تعلیم مى‏دهد که فکر کند و اطلاعات را ارزیابى و آن‏گونه که مى‏خواهد دست چین کند . این آموزش با دانش، همان رفتارى را مى‏کند که با فرآیند تولید کرده است; یعنى ابزار درست و بخش‏هاى درست را وقتى که نیاز دارید، به شما تحویل مى‏دهد . همچنین این آموزش، نوعى فرآیند فشرده است که باید وقت زیادى از زمان توسعه‏یافته دانشکده را بدان اختصاص داد . ایرادات آقاى استول و دیگر اشکالات مشابه، روند سریع گسترش آموزش مبتنى بر وب را کند نکرده است . پروفسور حسین از طریق Web در دانشگاه بالتیمور (8)، حاصل سال‏ها آموزش خود از طریق وب را در جهت توضیح و دفاع از این نوع آموزش به کار مى‏گیرد . به گفته آرشام، در طول قرن بیستم تحولات بسیارى با ظهور پدیده‏هایى همچون فیلم، رادیو، صفحات مغناطیسى، پخش تلویزیونى، نوار صوتى، نوار تصویرى، دستگاه‏هاى آموزشى برنامه‏ریزى شده و . . . رخ داد; به نحوى که علاقه‏مندان این پدیده‏ها در هر مرحله اعلام مى‏کردند پایان عمر مدرسه، کالج و دانشگاه فرا رسیده است; اما در حقیقت تاثیر اینها بر فرآیند تعلیم و یادگیرى کم بوده است . در عین حال، تحولات در عرصه فن آورى کاغذ و چاپ، تاثیر بسیارى داشته است; به گونه‏اى که بحث چهره به چهره و منابع کاغذى هنوز بر تعلیمات عمومى سلطه دارد . نیز رسانه صوتى - تصویرى تا حدى در امر آموزش مورد توجه واقع شده است، اما این بحث در ادبیات طراحى آموزشى پابرجاست که آیا ویژگى‏هاى رسانه‏اى منحصر به فردى وجود دارد که بتواند یادگیرى را ارتقا دهد؟ آرشام، پاسخ این پرسش را در ویژگى‏هاى خیره کننده و تحول‏آفرین امکانات وب جستجو مى‏کند . وى به طور خلاصه چنین اذعان مى‏کند که یک کلاس آموزشى مبتنى بر وب، یک تجربه آموزشى بسیار مؤثر، (More effective) است; زیرا فراگیر از فرآیند یادگیرى مشارکت مى‏کند و حاصل توجه شخصى خود را دریافت مى‏کند، گرچه استاد و فراگیر در مناطق مختلف هستند . این مشارکت در یادگیرى، به خودى خود، یک تجربه یادگیرى مثبت است . فضاى یادگیرى مبتنى بر وب، امکان تعامل بسیار مؤثرترى را میان فراگیران و استاد فراهم مى‏آورد .(9) بنابراین، مى‏تواند همانند محیط کلاس درس سنتى مؤثر باشد; جایى که فضا، نشستن و غیره مى‏توانست ناکافى باشد . در عین حال، پروفسور آرشام هشدار مى‏دهد که رفتن به سوى آموزش مبتنى بر وب، با کمرویى و ترس سازگار نیست; اینکه صرفا مواد به دست آمده از طریق وب در تعلیم به کار رود، چه ثمرى خواهد داشت؟ باید بپرسیم چگونه تلاش‏هایمان در این راستا مى‏تواند مؤثر باشد؟ اگر نمى‏توانید با استفاده از فن آورى، بهتر تعلیم دهید، آن را به کار نبرید! باید پیشاپیش یک طرح دقیق داشت تا این نوع آموزش، یک تجربه معنادار براى تعلیم دهنده و فراگیر گردد . در آموزش سنتى، تاکید اساسى بر فراگیرى محتوا یعنى «یادگیرى چه‏» ، (What) بود; اما عصر اطلاعات به مردمانى نیاز دارد که رقباى یکدیگر در امر یادگیرى‏اند، و از این رو فرآیند یادگیرى، یعنى «چگونه یاد گرفتن‏» ، (How) را مى‏آموزند . گرچه یادگیرى در یک محیط و بستر اجتماعى رخ مى‏دهد، ولى در آینده نزدیک ما یک جامعه آموزشى خواهیم بود که در آن تعلیم یک امر قابل دسترس جهانى است . بدینسان، مواد آموزشى باید تغییرات مستمر را در دنیا در درون خود باز تاباند . در حالى که مى‏بینیم برخى اساتید، متن سخنرانى‏هاى ده سال پیش خود را هنوز ارائه مى‏دهند، برخى، وقت کلاس را به ارائه کارى از سوى دانشجو سپرى مى‏کنند و برخى نیز با دادن نمرات خوب، تکرار موفقیت‏خود را به نمایش مى‏گذارند; بدون اینکه آزمون واقعى به عمل آید یا پروژه‏اى به دانشجو واگذار شود . در آموزش از طریق اینترنت مى‏توان معیارها و سنجه‏هاى بهترى را براى اندازه‏گیرى و سنجش عملکرد به کار برد، همان گونه که مى‏توان عملکرد بهترى را، نسبت‏به کلاس‏هاى درس سنتى، از اساتید انتظار داشت; چنانکه پروفسور آرشام مؤثرترین و بهترین شیوه را بر پایه تجربیات خود learn_to_ Learning معرفى مى‏کند; یعنى از دانشجویان مى‏خواهد تکالیف خود را بر مبناى برنامه منظم هفتگى انجام دهند; سپس از روى اشتباهات خود را، وقتى استاد بازخورد و نتایج کار آنها را مى‏فرستد، یاد بگیرند و بیاموزند .(10) بنابراین در این نوع آموزش، باید اهداف و بازخورد کاملا آشکار باشند تا بتوان دوره آموزشى را مدیریت کرد . باید تعهد و وفادارى نسبت‏به تمامیت تعامل از راه دور وجود داشته باشد و استاد استراتژى مؤثرى را به کار برد تا دیالوگ و گفتگو میان طرفین را ارتقا دهد و در عوض، درگیر شدن به مسائل شخصى افراد را به حداقل برساند . به جاى ارزیابى متون در دسترس و انتخاب بهترین (که نقش سنتى استادان بود)، استاد باید حجم عظیم امکانات را بررسى نموده، منطقى‏ترین آنها را به فراگیر پیشنهاد دهد; یعنى مواد ارزشمند را از مواد غیر مفید جدا سازد; حتى بسیارى محققان هم قادر نیستند از قسمت کوچکى از مواد تخصصى در دسترس خود، استفاده نمایند . در عین حال باید به فراگیران، امکان انتخاب‏هاى مختلف را داد; بیش‏تر دانشجویان این نوع آموزش، سخت‏ترین تکالیف را بر مى‏گزینند تا هماوردى، ( Challenge) کنند، که این نوع واکنش، در آموزش سنتى اصولا دیده نمى‏شد . د . عوامل و زمینه‏هاى محدودکننده آموزش از طریق اینترنت 1 . باید اشاره کرد که آموزش از طریق وب، زمان بسیارى از استاد را صرف مى‏کند . در واقع استاد مربوط، همواره باید در دسترس باشد . دانشجو در این فرآیند، انتظار پاسخ مستمر دارد . استاد در این نوع آموزش نیازمند دو یا سه برابر وقت در مقایسه با آموزش چهره به چهره، (face - to - face) است . 2 . وقتى آموزش به طریق چهره به چهره صورت نمى‏گیرد، باید توانائى‏هاى فراگیر را با وظیفه مربوطه سازگار و منطبق کرد . استاد در این فرآیند، از میزان هوشیارى فراگیر و حرکت چشمان او آگاه نیست و براى او معلوم نیست که فراگیر، موضوع را مى‏گیرد یا نه . بنابراین اگر انگیزه کافى به فراگیر ندهد، بزودى خسته مى‏شود و اگر انگیزه بیش از حد به او بدهد، وى در زیر بار آن غرق مى‏شود . پس باید طیف گسترده‏اى از گزینه‏ها را در اختیار فراگیر بگذارد . 3 . آگاهى از فهمیدن فراگیر امرى بسیار مهم و البته دشوار است . صرف پست الکترونیکى، (E-mail) احساسات و دغدغه‏ها را به استاد منتقل نمى‏کند . پاسخ به پرسش‏هاى فراگیر، دست کم توجه استاد به فراگیر را نشان مى‏دهد . تجویز یک قالب و یک اندازه براى همه فراگیران، روش نامطلوبى است; زیرا تفاوت‏هاى فردى در میان افراد، فراوان است . مشکل این است که بتوان فهمید تعامل، (interaction) چه زمانى در ذهن فراگیر رخ مى‏دهد . آیا مى‏توان اولین لحظه درگیر شدن ذهنى فراگیر را شناسایى کرد؟ 4 . آموزش روى وب به مشارکت محتاج است و بدون آن امکان‏پذیر نیست . مشارکت میان استاد و فراگیر، مشارکت میان دوره آموزشى و واقعیات امرى ضرورى است . از آنجا که استاد نمى‏تواند فراگیران را ببیند، ناگزیر است‏سطح بالایى از مشارکت را حفظ کند (11). وقتى یک سخنرانى، (lecture) یا اشکال دیگر اطلاعات ارائه مى‏شود، تشویق نمودن فراگیر به اینکه واکنش نشان دهد و تجربه ویژه خود را تولید کند، در توفیق دوره آموزشى بسیار مؤثر است . سایت‏هایى که صرفا موادى را تهیه کرده و روى شبکه ریخته‏اند و قادر به طراحى و ارائه مشارکت‏آمیز مواد خود نیستند، نمى‏توانند از مؤثر بودن ارائه مطالب خود سخنى به میان آورند! داشتن مواد دوره‏هاى آموزشى روى شبکه، جوهره اساسى دوره‏هاى روى شبکه را شکل نمى‏دهد، بلکه اشتیاق استاد به مواظبت کردن، انگیزه بخشیدن و تحریک نمودن و اطمینان از اینکه دانشجویان مواد آموزشى را دریافته‏اند، انرژى واقعى را به این دوره‏ها مى‏دهد . 5 . احتمال دور افتادن از فرآیند آموزش و شخصى شدن آموزش بسیار جدى است . ضمن اینکه تعامل، (interaction) در این نوع آموزش یک اصل اجتناب‏ناپذیر و بلکه یک الزام است و باید تعهد و وفادارى نسبت‏به تمامیت تعامل از راه دور وجود داشته باشد و نیز استاد استراتژى‏هاى مؤثرى را براى ارتقاى دیالوگ متقابل به کار برد . در عین حال، استاد باید در گیر شدن با مسائل و موضوعات شخصى فراگیر را به حداقل برساند و به گونه‏اى روند امر را سامان دهد که در دام گفتگو در باب موضوعات مورد نظر شخص فراگیر نیفتد . خطر اصلى این است که اهداف اصلى آموزش، مورد مصالحه قرار گیرد و مغفول واقع شود . مشکل دیگر در همین زمینه این است که ممکن است چند دانشجوى معدود، دیالوگ را به دست گیرند و نهایتا دیالوگ تبدیل به مونولوگ و سخنرانى یک‏طرفه شود . 6 . تا اهداف آموزش و باز خوردهاى آن آشکار و شفاف نشوند (12)، سخت مى‏توان دوره آموزشى را مدیریت کرد . 7 . نمى‏توان انتظار داشت فراگیران مجازى، آنچه را که استاد مى‏خواهد انجام دهند، بدون اینکه قول ارائه مدرک، (Credit) براى آنچه انجام مى‏دهند، به آنان داده شود . در همین زمینه باید اضافه کرد که انسانى کردن و صفت انسانى بخشیدن به موضوعات آموزشى، امر بسیار مهمى است . فرآیند آموزش باید براى فراگیران، ارزش خاصى داشته باشد; در غیر این صورت کار روى شبکه به یک کار فرعى و اضافى یا حتى یک سرگرمى بدل مى‏شود . 8 . دانشجویان شرکت کننده در این دوره‏ها، دانشجویان ویژه‏اى هستند . در واقع، اینگونه دوره‏ها، مشتریان خاص خود را دارد . لزوم داشتن عناصرى نظیر جدیت، خود نظم بخشى، خود اتکایى، مهارت‏هاى دقیق خواندن و مهارت‏هاى کامپیوترى، فراگیران این دوره‏ها را محدود به افراد ویژه‏اى مى‏کند .(13) ه . رهیافت استفاده از کامپیوتر در آموزش از طریق اینترنت کاربرد کامپیوتر در آموزش از راه دور را مى‏توان در یکى از چهار مقوله زیر طبقه بندى نمود: 1، . (CAI) آموزش با معاونت کامپیوتر (14) ; در این وضعیت کامپیوتر به عنوان یک ماشین آموزشى خود در برگیرنده، (Self - contained) به منظور ارائه دروس ناپیوسته و مجزا و در جهت نیل به اهداف آموزشى ویژه اما محدود به کار مى‏رود . چندین وضعیت‏براى CAI وجود دارد که عبارت‏اند از: تمرین و تکرار، مشاوره و نظارت، شبیه‏سازى، بازى و حل مسئله . 2، . (CMI) آموزش با مدیریت کامپیوتر (15) ; در این وضعیت، شاخه بندى کامپیوتر، ذخیره سازى آن و توانایى‏هاى بازیابى آن به منظور سازماندهى آموزش و ثبت و ضبط سوابق و پیشرفت فراگیران مورد استفاده قرار مى‏گیرد . 3، . (CMC) ارتباطات با میانجى کامپیوتر (16) ; این وضعیت آن دسته از کاربردهاى کامپیوتر را توصیف مى‏کند که ارتباطات را تسهیل مى‏کند; نظیر پست الکترونیکى، کنفرانس کامپیوترى و تابلوهاى الکترونیکى . 4، . (CBM) چند رسانه‏اى مبتنى بر کامپیوتر (17) ; هایپر کارد و هایپر مدیا و ابزار کامپیوترى قدرتمند، و انعطاف پذیرى که در حال توسعه نیز هستند، در سالهاى اخیر توجه تعلیم دهندگان از راه دور را به خود جلب نموده است . و هدف اصلى در این وضعیت، درهم کردن صداها و تصاویر مختلف و فن‏آورى‏هاى کامپیوترى در یک پدیده واحد، به گونه‏اى است که به سهولت قابل دسترسى باشد .(18) به نظر مى‏رسد آنچه در فرآیند آموزش در این نوشتار مورد نظر است، بهره‏گیرى از رهیافت دوم و سوم در زمینه استفاده از کامپیوتر مى‏باشد . و مدل آموزشى ارائه شونده، ضمن بهره بردارى از مدیریت کامپیوتر، امکان استفاده از مواد آموزشى، بخش‏هاى تصویرى و صوتى، دسترسى به استاد از طریق تلفن و کامپیوتر، کنفرانس کامپیوترى و . . . را براى فراگیران فراهم مى‏آورد . در عین حال، اگر استفاده از رهیافت اول و چهارم نیز مورد نظر مدیران ارشد سازمان باشد، با رهیافت‏هاى پیشین قابل جمع است و سطح کیفى و کمى آموزش‏هاى ارائه شونده را به مراتب پیچیده‏تر و گسترده‏تر خواهد ساخت . و . عناصر اصلى یک برنامه آموزشى موفق (19) 1 . نخستین عنصر یک برنامه آموزشى موفق این است که برنامه مزبور، داراى یک طرح روشن باشد . در این طرح، اهداف برنامه معین شده است . همچنین طرح مزبور با توصیف مخاطبان بالقوه آغاز مى‏نماید; براى مثال اینکه برنامه در صدد است چه سطح آموزشى را ارائه دهد، و کدام گروه سنى را مد نظر گرفته و آیا برنامه مرحله بندى شده و دامنه جغرافیایى فراگیران چیست و . . . اینها همگى بر مهم‏ترین ملاحظات طراحى که عبارت‏اند از خود دوره‏هاى آموزشى، شیوه ارائه دوره‏ها، و پلات فورم ارائه، تاثیر خواهند گذاشت . 2 . عنصر دوم اینکه پلات فورم ارائه دوره آموزشى، تحقق اهداف دوره و ساختار آن را عملى سازد . در واقع . پلات فورم باید ارائه محتوا و روش دوره را تدارک نماید: چگونه استاد عرضه دوره را طراحى مى‏کند؟ آیا مباحثات و پروژه‏هاى کلاسى، نقش مهمى در دوره بازى مى‏کنند؟ اگر چنین است، پلات فورم باید کنفرانس نمودن را تدارک نماید و نه صرفا مبادله اطلاعات را . پلات فورم باید به اندازه‏اى قوى باشد که چند رسانه‏اى بودن را تدارک کند و ترجیحا سیستم‏هاى اجرایى چندگانه را در نظر گیرد . 3 . تجهیزات و زیر ساخت، قابل اعتماد و نیرومند باشند . از آنجا که آموزش مزبور به شدت بر تکنولوژى تکیه مى‏کند، تجهیزات یعنى ایستگاه‏هاى کارى، سرورها و تجهیزات کنفرانس از طریق ویدئو باید قابل اعتماد باشند و زیر ساخت، یعنى شبکه، اتصال اینترنتى و خطوط تلفن باید نیرومند باشند . 4 . آنگاه که مشکلى رخ مى‏دهد، تدارک تکنولوژیک به فوریت انجام گیرد . از آنجا که وقوع مشکلات فنى اجتناب‏ناپذیر است، برنامه باید یک تیم فنى تدارک کننده با وظیفه حفظ سطح بالاى زیر ساخت و فعال بودن آن، در اختیار داشته باشد . 5 . استادان وقف مفهوم آموزش مزبور شوند و در تعلیم و تربیت این نوع آموزش خبره گردند . استادان، بازیگران کلیدى در برنامه آموزش از راه دور هستند . آنها باید حقیقتا وقف موفقیت‏برنامه شوند، زیرا ناگزیر آنها ساعات طولانى از عمر خود را صرف پاسخ به فراگیران مى‏کنند; ارائه دروس و ویدئو را طراحى مى‏کنند و در مورد بهترین روش‏هاى ارائه دوره تحقیق مى‏کنند . 6 . استادها با تکنولوژى مشکلى نداشته باشند . استادها باید در طول دوره و در میان مراحل مختلف، آموزش مرحله‏اى ببینند; به گونه‏اى که با تکنولوژى احساس راحتى کنند . 7 . مدل آموزشى، طیفى از تکنیک‏ها را مشارکت دهد . بدینسان، آموزش مبتنى بر منابع است; به گونه‏اى که فراگیران در ایت‏خود هر آنچه را که براى موفق شدن بدان نیازمندند، در اختیار دارند; اعم از مواد، سرفصل‏هاى دوره، دسترسى به تکنولوژى و دسترسى به استاد از طریق کامپیوتر یا تلفن . 8 . کارکنان محلى از طریق تسهیل برنامه‏ها و ارائه خدمات و تدارکات سایت، معاونت و همکارى در فرآیند مزبور را تحقق بخشند . براى مثال مدیران و مشاوران راهنما به طور کلى مسئولیت تبلیغ دوره‏ها و جذب فراگیران را به انجام رسانند . 9 . برنامه آموزشى، به طور مستمر از جهت اثر بخشى مورد مراقبت و ارزیابى قرار گیرد . پی ‏نوشت‏ها: در دفتر مجله موجود می‏ باشد .